‘De kwal van Kossman’; een inclusief debat over de Nederlandse identiteit

In het Filosofisch Actueel en Maatschappelijk Gesprek bespreken studenten en staf van de master FCB een documentaire, film of artikel. In het kader van dit college schrijven de studenten een filosofisch essay. In deze bijdrage mengt Ciske Groen zich in het debat over de Nederlandse identiteit, naar aanleiding van een bezoek van Paul Scheffer en de eerder dit jaar bij Centrum Èthos verschenen bundel ‘Waartoe is Nederland op aarde?‘.

Paul Scheffer beschrijft in een opiniestuk in NRC Handelsblad hoe de historicus Ernest Kossman hem twintig jaar geleden waarschuwde voor de enorme kwal op het strand die ‘nationale identiteit’ heet, waar met aandacht omheen gelopen zou moeten worden en vooral niet ingestapt. Een land als Nederland zou dergelijke pompeuze woorden niet nodig hebben aldus Kossman. Daarnaast is enige achterdocht jegens begrippen als nationale eigenheid en identiteit tegen de achtergrond van de verwoestende vorm die deze aannamen ten tijde van de Wereldoorlogen niet moeilijk te begrijpen. Bij gevolg kunnen deze begrippen nooit ahistorisch en zonder associaties begrepen worden.

Nu, twintig jaar later, is er weer sprake van een hernieuwde salonfähigkeit omtrent de kwal van Kossman en wordt er en masse in gestapt. Het publieke debat over de Nederlandse identiteit wordt van links tot rechts in alle hevigheid gevoerd. Dit blijkt ook uit de zojuist verschenen bundel getiteld ‘Waartoe is Nederland op aarde?’ uitgebracht door Centrum Èthos en geredigeerd door Gabriël Van den Brink. “Wat meer dialectiek!” dat is de wens waarmee Van den Brink de bundel opent. Het debat omtrent het al dan niet bestaan van dé Nederlandse identiteit is in zijn optiek verworden tot een strijd tussen twee kampen die langs elkaar heen praten en elkaar niet serieus nemen. Waar aan de linkerkant van het politieke spectrum vooral gepleit wordt voor diversiteit en waar politici die spreken over nationale identiteit met argwaan worden aangekeken, benadrukt het meer rechts georiënteerde kamp de naïviteit hiervan en wordt het belang van het hebben van een nationale identiteit onderstreept. De makers van deze bundel pleiten voor een meer dialectische, weloverwogen en complexere benadering die zich veeleer door het midden beweegt.

Of je nou ontkent dat er zoiets als dé Nederlandse identiteit bestaat of je de eigen identiteit als een homogene culturele categorie beschouwt, feit is dat er iets gaande is in de samenleving. In de bundel wordt een metafoor geschetst van de staat als een kwetsbaar eiland “te midden van een onmetelijke zee waar een zware storm woedt”. Staten worden omspoeld en soms overspoeld door processen van globalisering en digitalisering die zich op wereldwijde schaal afspelen waardoor nationale grenzen minder eenduidig zijn geworden.

Wanneer grenzen vervagen nemen vervreemding en ongelijkheid toe schrijft Scheffer in het eerder genoemde artikel. Hij onderscheidt vijf nieuwe breuklijnen die zijns inziens voor nieuwe spanningen zorgen: de breuklijn tussen hoog-en laagopgeleid, tussen gevestigden en nieuwkomers, tussen seculier en religieus, tussen jong en oud en tussen mens en natuur. De hevigheid van de conflicten die ontstaan in deze nieuwe wereld met haar vagere grenzen vraagt volgens Scheffer om een meer uitgebreide maatschappelijke samenhang en een nieuw sociaal contract.

Het is niet zo dat de nationale schaal geen belangrijke categorie meer is in het leven van mensen. Het leven van veruit de meerderheid van de mensen speelt zich nabij de geboortegrond af. Zo woonde slecht 3,3% van de wereldbevolking in 2015 buiten het land waar ze geboren werd (Goodhart, 2017, p. 82). Ook in een geglobaliseerde wereld blijft het zo dat je je vooral identificeert met mensen in je directe omgeving en binding voelt met de mensen waarmee je een persoonlijke relatie hebt. In deze lijn zou je je af kunnen vragen hoe er dan überhaupt een vorm van collectieve binding ontstaat binnen een natie. Een interessant antwoord op deze vraag is geformuleerd door Bendedict Anderson die in het boek Imagined Communities een theorie over natievorming ontwikkelt. Juist omdat de inwoners van een land elkaar niet allemaal persoonlijk kunnen kennen, moet een natie volgens hem gedacht worden als een ‘verbeelde gemeenschap’. Zoiets als saamhorigheid kan alleen maar in de verbeelding ontstaan.

Noties als nationale eigenheid en identiteit zijn in een dergelijke ‘verbeelde’ gemeenschap, zo schrijft Van den Brink, fundamenteel ambivalent. Met de ontstane gemeenschap ontstaan ook de grenzen van die gemeenschap waardoor ze onoverkomelijk ook mensen uitsluit. Wanneer je uitgaat van het feit dat een gemeenschap pas vorm krijgt in de verbeelding van mensen, stel je eigenlijk dat er iets fictiefs aan ten grondslag ligt. Het is denk ik fundamenteel om er bewust van te zijn dat dit betekent dat schrijven over de noodzaak van een nieuwe verbeelding van Nederland, zoals Scheffer dat doet, constitutief van karakter is. De manier waarop het debat over nationale identiteit en eigenheid ingevuld wordt, is dus bepalend voor het beeld dat in de samenleving ontstaat. Je ziet de keerzijden en het gevaar van precies dit principe terug in de manier waarop dergelijke begrippen in het midden van de 20e eeuw misbruikt werden.

Het is dus, deze lijn volgend, van belang dat de discussie niet alleen aan de twee uiterste kanten van het spectrum gevoerd wordt. De meer dialectische, complexere en genuanceerde benaderingen zijn in mijn optiek dan ook noodzakelijk. Toch vraag ik me af hoe inclusief deze benaderingen zijn. De kloven of breuklijnen worden niet kleiner wanneer je ze van bovenaf gade slaat en beschrijft. Ik zou daarom een zesde breuklijn willen voorstellen die overbrugd zou moeten worden: de kloof tussen de mensen die deelnemen aan dit debat en de mensen die dat niet doen. Als het zo is dat saamhorigheid in de verbeelding ontstaat en dat dit beeld geconstitueerd kan worden door middel van de invulling van het publieke debat, dan zouden we toch moeten streven naar een includerend debat waarin nu juist het alledaagse leven en de ervaring van ‘de gewone Nederlander’ een fundamentele rol gaat spelen. We zouden meer mensen bereid moeten zien te vinden om niet meer om die enorme kwal heen te lopen, er misschien zelfs in te gaan staan, maar niet met blote voeten.

Boekpresentatie gemist? Kijk nu: Gabriel van den Brink over ‘Waartoe is Nederland op aarde?’

Centrum Èthos | Gabriel van den Brink | 13 april | De boekpresentatie van 'Waartoe is Nederland op aarde?' afgelopen week gemist? Geen nood! In een uitgebreid interview vertelt Gabriël van de Brink waarom aan dit boek op dit moment zo'n behoefte is. Het debat over nationale identiteit is terug van weggeweest. "Dit boek is een poging om filosofisch na te denken over wat identiteit is. Wat is dat voor soort begrip? Wat is dat voor soort debat? En ook: wat is de lange lijn daardoor? [...] Die lijn is niet alleen van historische aard, maar gaat ook over wat je kunt zeggen over waarden, ervaringen of vaardigheden die in Nederland al heel lang mee gaan. Die niet van gisteren dateren of in de twintigste eeuw zijn uitgevonden, maar die al in de zeventiende eeuw of nog eerder vorm hebben gekregen en nog altijd meedoen en wat kunnen zeggen over de toekomst."

 

Interviews over ‘Waartoe is Nederland op aarde?’ in Trouw en FD

Trouw, Financieel Dagblad | Gabriël van den Brink | | 22 februari 2018 | Zowel in Trouw als in het Financieel Dagblad zijn interviews verschenen over de recent verschenen bundel ‘Waartoe is Nederland op aarde?’. Gabriël van den Brink brengt in beide dagbladen in de vorm van een vraaggesprek de kern van het boek voor het voetlicht. En het is van belang de discussie over de Nederlandse identiteit te voeren, “want wie anders denkt, wordt daar wél op afgerekend.”

Het interview in Trouw gaat voornamelijk over de kwaliteiten (met bijbehorende keerzijden) van Nederland en de historische oriëntatie van de bundel. “We staan in een stroom en als je met de toekomst iets wil, moet je weten waar je vandaan komt.” In het FD spreekt Van de Brink onder meer over nationale identiteit in relatie tot het Europese project. “Europese leiders zijn ironisch genoeg eigenlijk marxisten. Als de economische basis maar op orde is, ontstaat de culturele eensgezindheid vanzelf – denken ze. Dat idee blijkt een enorme misvatting.” Lees de interviews hier en hier terug.

De bundel ‘Waartoe is Nederland op aarde?’ is een verzameling van essays over de problematiek van de Nederlandse identiteit. In het slothoofdstuk wordt bovendien de blik naar de toekomst gericht en staat de vraag centraal: welke bijdrage kan Nederland in de komende periode aan de wereld leveren? Met bijdragen van o.a. Ad Verbrugge, Haroon Sheikh, Jelle van Baardewijk, Govert Buijs en Gabriël van de Brink. Ga hier naar de boekenpagina.

Nu te koop: ‘Waartoe is Nederland op aarde?’

Centrum Èthos | 9 februari 2018 | Bij Boom Uitgeverij is de door Centrum Èthos samengestelde bundel ‘Waartoe is Nederland op aarde?’ verschenen. Dit werk, onder redactie van Gabriël van den Brink, biedt een bijdrage aan het debat over identiteit en nationale eigenheid in tijden van globalisering. Nederland is nog steeds een relevante categorie, zo beargumenteren de diverse auteurs, op voorwaarde dat dit als een specifieke mix van economische, politieke en culturele praktijken in hun onderlinge wisselwerking wordt begrepen.

Bijdragen in Waartoe is Nederland op aarde? werden geschreven door Jelle van Baardewijk, Gabriël van den Brink, Govert Buijs, Heidi de Mare, Maarten Prak, Haroon Sheikh, Ad Verbrugge en Steven de Waal. Daarnaast bevat het boek negen gesprekken met experts die de situatie in Nederland van persoonlijk commentaar voorzien. Bestel de bundel hier.

Binnenkort verkrijgbaar: ‘Waartoe is Nederland op aarde?’

Centrum Ethos | 3 november 2017 | Binnenkort zal Waartoe is Nederland op aarde? verschijnen. In deze bundel levert Èthos een bijdrage aan het debat omtrent de vraag naar de Nederlandse identiteit. Met diverse essays wordt via meerdere denkrichtingen de Nederlandse eigenheid en de mogelijke bijdrage van ons land aan de wereld van morgen verkend. Meerdere spraakmakende auteurs laten hun licht schijnen op deze problematiek. Vanuit Èthos leveren Ad Verbrugge, Govert Buijs, Jelle van Baardewijk, Haroon Sheikh en Gabriël van den Brink een bijdrage.

Waartoe is Nederland op aarde? verschijnt begin 2018 bij Boom Uitgevers Amsterdam.